«Όταν κοιτάς κάποιον κι αυτός με την σειρά του σε κοιτάει… Φυσικά και είναι πολιτική δράση, αλλά αφορά επίσης και το σινεμά.»*
Όταν πήγα Erasmus στην Ολλανδία παρακολούθησα μερικά μαθήματα από τον τομέα των Σπουδών Φύλου, στην προσπάθειά μου να διερευνήσω βαθύτερα την φεμινιστική θεωρία και ιστορία. Το μάθημα «Σεξουαλικότητα στην κουλτούρα των σύγχρονων μέσων» μου κίνησε το ενδιαφέρον κατευθείαν, και αναπόφευκτα ξεκίνησα να ασχολούμαι με την ιστορία της πορνογραφίας και με μερικά από τα κλισέ των ΜΜΕ, που αφορούν τους άντρες, τις γυναίκες, το γυμνό, και την ομοφυλοφιλία. Τίποτα που δεν ήξερα, ή τουλάχιστον δεν είχα σκεφτεί, ήδη: πατριαρχία, τοξική αρρενωπότητα, άνδρες που χρησιμοποιούν γυμνές γυναίκες προς απόκτηση κέρδους, queer-baiting* και καταδίκη των γκέι: τρε μπανάλ. Παρόλα αυτά, το μάθημα είχε να προσφέρει πολλά περισσότερα. Προφανώς, είναι εμφανές το «κρυφό νόημα» πίσω από αυτή την παλιά διαφημιστική καμπάνια της Dolce&Gabbana, με όλους τους υπερβολικά σέξι ημίγυμνους άνδρες, που στέκονται σαν γεράκια πάνω από αυτή την καημένη, αλλά επίσης ημίγυμνη και υπερβολικά σέξι, δεσποσύνη σε κίνδυνο. Όμως πόσο εύκολο είναι να δούμε την ιδέα του «θεάματος» και της «ηδονοβλεψίας», όπως και την οπτική φύση της «εποπτείας», για παράδειγμα πίσω από το Δεσμώτης του Ιλίγγου (1958) και το Σιωπηλός Μάρτυς (1954), τα αριστουργήματα του Άλφρεντ Χίτσκοκ; Δεν το λες και ευκολάκι.Και τότε η ιδρωμένη κάψα του σώματος μετατρέπεται σε ιδρωμένη κάψα του μυαλού, γιατί στην αρχή, σίγουρα κάποια νευρικά κύτταρα πήραν φωτιά.

«Σε αυτή την ουσία του θεατού, όλα είναι παγίδα»***
Στο δημοφιλή αφηγηματικό κινηματογράφο, ο θεατής είναι έμφυλος και η σχέση μεταξύ της ηδονής και του βλέμματος είναι το θεμελιώδες κλειδί της θεωρίας του βλέμματος. Το 1975, η κινηματογραφίστρια και συγγραφέας Λάρα Μάλβι δημοσιεύει την έκθεσή της σχετικά με την Οπτική απόλαυση και τον αφηγηματικό κινηματογράφο, και ξεκινάει μια φεμινιστική κριτική με αρκετές επιρροές από τη ψυχανάλυση, σχετικά με το «ανδρικό βλέμμα». Δηλαδή, γυναίκες που παρουσιάζονται σαν οπτικά αντικείμενα από ένα πατριαρχικό υποσυνείδητο, σε φωτογραφίες προσανατολισμένες προς την ανδρική ηδονοβλεπτική ευχαρίστηση. Η Μάλβι παρουσιάζει στον κόσμο την ιδέα της συνδήλωσης μιας δυναμικής, αν όχι σαδιστικής, θέσης μέσω του βλέμματος, χρησιμοποιώντας τις ψυχαναλυτικές αρχές της ηδονοβλεψίας, που αναφέρονται στην ευχαρίστηση του βλέμματος, είτε αυτό είναι έκδηλο, είτε όχι. Οι άνδρες βλέπουν τις γυναίκες, και οι γυναίκες βλέπουν τους εαυτούς τους να βλέπονται, και κάπως έτσι ο Τζον Μπέργκερ συνοψίζει την ανδρική θεώρηση το 1972: «Ο επιθεωρητής των γυναικών των ίδιων είναι το αρσενικό: το επιθεωρημένο θηλυκό. Επομένως, μετατρέπεται σε αντικείμενο—και πιο συγκεκριμένα σε οπτικό αντικείμενο: σε ένα θέαμα.» Ένα από τα κυρίαρχα παραδείγματα της ηδονοβλεπτικής ανδρικής θεώρησης είναι η ταινία Σιωπηλός Μάρτυς (1954) του Άλφρεντ Χίτσκοκ. Η κοπέλα του Τζέφρις, η Λίσα, γίνεται η κινητή του αναπληρώτρια, καθώς η προσωρινή ανικανότητά του να κουνηθεί, τον αφήνει μπροστά από ένα παράθυρο, κοιτώντας τους γείτονές του και την Λίσα, η οποία προσπαθεί να βρει στοιχεία για μία δολοφονία. Το ανδρικό βλέμμα υπάρχει παντού σ’ αυτή την ταινία: για παράδειγμα, τα γυναικεία σώματα παρουσιάζονται σαν ηδονοβλεπτικά αντικείμενα, τα οποία οι άνδρες συντηρούν και «καταναλώνουν» μέσα από τα κιάλια που χρησιμοποιεί ο Τζεφ.

Αλλά η ταινία δεν περιορίζεται σε αυτό. Πολλά άτομα του ακαδημαϊκού χώρου, συμπεριλαμβανομένης της Μάλβι, υποστηρίζουν ότι η ταινία του Χίτσκοκ είναι μια μεταφορά για τον ίδιο τον κινηματογράφο, που βλέπει τον εαυτό του. Ο Τζεφ αναπαριστά το κινηματογραφικό κοινό, το οποίο κοιτάει τους χαρακτήρες μιας ταινίας αφειδώς, αλλά δεν λαμβάνει αυτό το κοίταγμα πίσω. Τα παράθυρα είναι οι κάμερες που πλαισιώνουν τις ενέργειες των γειτόνων του Τζεφ, ο οποίος τους κοιτάει και επιθυμεί να δει και να μάθει περισσότερα για τις ζωές τους. Ακριβώς όπως οι θεατές της ταινίας κάθονται σε μια σκοτεινή αίθουσα, όπου κανείς δεν μπορεί να τους δει να κοιτάνε, και οι χαρακτήρες δεν θα τους ανταποδώσουν ποτέ αυτό το βλέμμα, αλλά συνεχίζουν να επιθυμούν να μάθουν περισσότερα για αυτούς και να ευχαριστηθούν βλέποντας τις ενέργειές τους****. Τρομερή ερμηνεία, έτσι;
Η πολυπλοκότητα των δυναμικών σχέσεων του βλέμματος δεν σταματά στο ανδρικό βλέμμα, αλλά νέες έννοιες της θεώρησης έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στον κινηματογράφο από την δεκαετία του ’70. Καθώς η ανδρική θεώρηση εστιάζει στους κυρίαρχους δυνατούς άνδρες που κατέχουν τις γυναίκες και τα σώματά τους, η γυναικεία θεώρηση τοποθετεί τις γυναίκες στον έλεγχο της οπτικής της κάμερας, διαψεύδοντας την κυρίαρχη αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι αντικείμενα, και όχι υποκείμενα, της θεώρησης. Ταινίες όπως το Θέλμα & Λουίζ (1991) ή το Wonder Woman (2017) αποτυπώνουν τις γυναίκες σαν τις δυναμικές πρωταγωνίστριες, μερικές φορές διατηρώντας την έμφυλη δυναμική ισχύ, και άλλες όχι. Μια από τις αγαπημένες μου ταινίες και ένα πολύ καλό παράδειγμα του γυναικείου βλέμματος είναι Το Πορτρέτο Μιας Γυναίκας Που Φλέγεται (2019). Αν και υπάρχει μια κοινωνική ιεραρχία μεταξύ των πρωταγωνιστριών, δεν ενσαρκώνεται κάτι τέτοιο από τις ίδιες. Οι σχέσεις τους ακμάζουν κάτω από ένα πέπλο ισότητας και ελευθερίας που βιώνουν με διάφορους τρόπους, κοιτώντας η μία την άλλη με σεβασμό.

Αυτή η συζήτηση σίγουρα δεν σταματά εδώ. Υπάρχουν τόσα ενδιαφέροντα στοιχεία στην κινηματογραφία, πέρα από την απλή απόλαυση της θέασης, όπως και πολλές ιδέες προς ανάλυση και σκέψη. Αλλά καλύτερα αυτό το παραμύθι να σας το πω άλλη φορά.
*Σελίν Σκιάμα, σκηνοθέτις της ταινίας «Πορτρέτο Μιας Γυναίκας Που Φλέγεται», σε μια συνέντευξη για το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Τορόντο το 2020: https://www.youtube.com/watch?v=mnbXcJjkc20
**Queer-baiting: Το “queer-baiting” είναι ουσιαστικά μία τεχνική μάρκετινγκ για κάθε είδους ψυχαγωγικό πρόγραμμα, με σκοπό να κερδίσει και το LGBTQ+ κοινό. Ο τρόπος με τον οποίον το κάνουν αυτό συνήθως είναι με το να δημιουργούν σεξουαλική ένταση ή/και ρομαντική ατμόσφαιρα μεταξύ δύο χαρακτήρων ίδιου φύλου. Ωστόσο, τα συναισθήματά τους δεν εκδηλώνονται ποτέ, οπότε ούτε και η σεξουαλικότητά τους. (Πηγή: oneofus.gr, https://www.oneofus.gr/pop-culture/tileorasi/queerbaiting-kai-omofovia-sto-supernatural/)
***Ζακ Λακάν, Οι Τέσσερις Θεμελιακές Έννοιες της Ψυχανάλυσης (1973)
****Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα στο Πρακτικές της θέασης: Μια εισαγωγή στην οπτική κουλτούρα των Στέρκεν & Κάρτραϊτ (2001)
Συντάκτης: Φαίδρα Γατσαρούλη