Πριν λίγο καιρό, καταγράφοντας σκόρπιες σκέψεις σε ένα παλιό τετράδιο συνειδητοποίησα πόσο μεγάλο κομμάτι της μέρας αποτελεί αυτό του ύπνου και πως δεν γνώριζα τίποτα για το τι συμβαίνει στη διάρκειά του. Σύμφωνα με οδηγία του Αμερικανικού Ιδρύματος για τον Ύπνο (National Sleep Foundation), ο μέσος ενήλικας χρειάζεται -παρότι πολλές φορές δεν είναι δυνατό- 7-9 ώρες ύπνου καθημερινά. Επεκτείνοντας τη σκέψη αυτή, ο ύπνος καταλαμβάνει περίπου το ένα τρίτο της ζωής του ανθρώπου. Αναρωτήθηκα λοιπόν: «Τι συμβαίνει όταν κοιμόμαστε;», «Είναι ο ύπνος μια κωματώδης κατάσταση από την οποία ξυπνάμε το πρωί;», «Πώς σχετίζονται τα όνειρα με την πορεία του ύπνου;».
1952: η χρονιά που «γεννήθηκε» μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις στο πεδίο της επιστήμης του ύπνου. Η καινούργια ιδέα αφορούσε τον χωρισμό του ύπνου σε δύο φάσεις που επαναλαμβάνονταν χρονικά η μία μετά την άλλη. Ο καθηγητής Κλάιτμαν (Kleitman) του Πανεπιστημίου του Σικάγο, με τη βοήθεια του τότε απόφοιτου Ασερίνσκυ (Aserinski), ανέλυσαν δεδομένα από βρέφη που κοιμόνταν -εγκεφαλική δραστηριότητα, κίνηση ματιών και μυϊκή δραστηριότητα- για να καταλήξουν στο συμπέρασμά τους.
Αναλύοντας το διάγραμμα, πρώτα ξεκινά ο ύπνος NREM (No Rapid Eye Movement). Αποτελείται από τέσσερα στάδια, με τα 3 και 4 να αποτελούν βαθύ ύπνο. Η εγκεφαλική δραστηριότητα γίνεται δέκα φορές χαμηλότερη σε σχέση με την κατάσταση έγερσης. Αν τοποθετήσουμε ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο για τη μέτρηση αυτής της δραστηριότητας, θα παρατηρήσουμε ότι τα εγκεφαλικά κύματα έχουν μεγάλο βάθος προσομοιάζοντας με κύματα θάλασσας.
Στη διάρκειά του ύπνου NREM, τα μάτια δεν κινούνται – από εκεί προέρχεται το όνομά του- και τα ερεθίσματα από τα αισθητήρια όργανα εμποδίζονται να φτάσουν στον φλοιό του εγκεφάλου, το κέντρο επεξεργασίας τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια συνείδησης του εξωτερικού περιβάλλοντος. Υπεύθυνη για τη διαδικασία αυτή είναι μια δομή του εγκεφάλου που λέγεται θάλαμος, μέσω ενός πολύπλοκου μηχανισμού.
Πρόκειται για μία ενεργή κατάσταση και όχι για ημι-λήθαργο, όπως πιστευόταν πριν 50-60 χρόνια. Κάθε εγκεφαλικό κύμα NREM μεταφέρει πληροφορίες σε διάφορα κέντρα του εγκεφάλου και οδηγεί πρόσφατες εμπειρίες από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη μνήμη.
Με την ολοκλήρωση του NREM ύπνου, ακολουθεί το δεύτερο στάδιο ύπνου, ο REΜ ύπνος (Rapid Eye Movement). Τα μάτια κινούνται γρήγορα και η εγκεφαλική δραστηριότητα δε διαφέρει ιδιαίτερα από όταν είμαστε ξύπνιοι. Συνεχίζοντας τον προηγούμενο παραλληλισμό, φαίνεται σαν τα θαλάσσια κύματα να μας παρασύρουν και να μας ξεβράζουν στην αμμουδιά. Υπάρχει πλήρης ατονία των γραμμωτών μυών, ωστόσο δεν παραλύουν οι μύες που ευθύνονται για την κινητικότητα των οφθαλμών.
Τι συμβαίνει, λοιπόν, ενώ βρισκόμαστε αναίσθητοι στην αμμουδιά δίπλα στο κύμα; Ένας κόσμος άπειρων δυνατοτήτων απλώνεται μπροστά μας. Πετάμε, γυρίζουμε τον κόσμο και πολλά άλλα! Μια ταινία στην οποία είμαστε ο πρωταγωνιστής και ο θεατής ταυτόχρονα. Το σενάριο της ταινίας: ένας συνδυασμός αντίληψης του κόσμου, νέων και παλαιών γεγονότων, όχι μια απλή επανάληψη της μέρας που ζήσαμε.
Σιγά σιγά όμως το σώμα μάς λέει πως είναι ώρα για διαφημίσεις στην ταινία μας. Το σώμα επιστρέφει στην κατάσταση NREM ύπνου και είναι ώρα για άλλη μια βουτιά στα κύματα. Η διαφορά με τον προηγούμενο κύκλο, όμως, έγκειται στο ότι αυτή η βουτιά είναι συντομότερη και η ταινία διαρκεί περισσότερο. Αυτό το πινγκ- πονγκ επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές μέχρι να ξυπνήσουμε.
Μέχρι εδώ συζητήσαμε για τα στάδια του ύπνου, τι είναι όμως ο ύπνος εν γένει; Ο ύπνος- παρότι δεν γίνεται συνειδητά να το αντιληφθούμε- αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία, απαραίτητη για την επιβίωση και το ευ ζην. Παρά την πρόοδο στην έρευνα, όμως, ερωτήματα όπως «γιατί κοιμόμαστε;» ή «γιατί ονειρευόμαστε;» δεν έχουν διαλευκανθεί ακόμα πλήρως. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση του μηχανισμού του ύπνου βάζει ένα ακόμη λιθαράκι στην κατανόηση του περίπλοκου τρόπου λειτουργίας του σώματος.
Ας δούμε σήμερα την πιο παράξενη ταινία στην αμμουδιά, τι λέτε;
*Οι πληροφορίες προέρχονται από το επιστημονικό βιβλίο “Why we sleep?” του καθηγητή νευροεπιστήμης και ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια, Matthew Walker
* Η οδηγία του Αμερικανικού Ιδρύματος για τον ύπνο: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2352721815000157
Φωτογραφία: Συμεών Μανιάτης (@simos_maniatis)